ОМИЛҲОИ ДАРОЗУМРИИ АҲОЛӢ
(Дар партави Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ)
«Сатҳу сифати зиндагии хуби мардуми кишвар боиси баланд шудани дарозумрии аҳолӣ мегардад»
Эмомалӣ Раҳмон
Дарозумрӣ як падидаи иҷтимоӣ – биологӣ мебошад, ки бо зинда мондани инсон то синну соле, ки аз давомнокии миёнаи умр ба таври назаррас зиёдтар аст, тавсиф мешавад. Тибқи ҳисобҳои олимон, саломатӣ ва дарозумрии инсони муосир 10% аз нигаҳдории тандурустӣ, 10% аз генетика, 20% аз экология ва вазъи муҳити зист ва 60% аз тарзи зиндагии он вобаста аст. Ҳар яке аз ин бахшҳо омилҳо ва ҳолатҳои гуногунро муттаҳид мекунанд.
Соли 2005 Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ 10 сабаби заминаи бемориҳои асосии замони моро, ки ҳаёти моро кӯтоҳ ва бадтар мекунанд, муайян кард: Фишори баланди хун ё гипертония; Фарбеҳӣ ва ғизои бад; Баланд шудани сатҳи холестирин ва дигар равғанҳо дар хун; Фаъолияти пасти ҷисмонӣ; Истифодаи беши тамоку; Истеъмоли аз ҳад зиёди машрубот; Истифодаи маводи мухаддир; Алоқаи ҷинсӣ (бе истифода аз маводҳои муҳофизатӣ); Сифати пасти оби нушокӣ ва Ифлосшавии ҳаво.
Инҳо омилҳои ба ном идорашаванда мебошанд, ки онҳоро назорат кардан ва тағйир додан мумкин аст. Мо метавонем омилҳои зараровари назоратшавандаро пурра ё ҳадди ақал қисман бартараф кунем ва ба ин васила аз рушди бемориҳо пешгирӣ кунем, некӯаҳволиро беҳтар созем ва умри дароз ва беҳтар муҳайё созем.
Боз як шарти муҳими дарозумрии солим — дараҷаи маълумот ва маданият мебошад, ки ба ҳар кас савод ва тарбияи муайяни гигиению тиббиро медиҳад, ки имрӯз ба ҳар кас зарур аст. Маҳз дониш ва баъзе омодагӣ моро имкон медиҳад, ки ҳама омилҳои дигаре, ки саломатӣ ва дарозумрӣ аз он вобастаанд, самаранок назорат карда шавад.
Нисбатан, ба наздикӣ (соли 2008) олимони амрикоӣ натиҷаҳои тадқиқоти калони оморӣ нашр карданд, ки омилҳои зиёди тарзи зиндагӣ ва хусусиятҳои этникиро ба инобат гирифтаанд. Тибқи ин маълумотҳо, давомнокии умр танҳо дар қишрҳои таҳсилкардаи аҳолӣ зиёд мешавад. Дониш, қувват ва саломатӣ ба инсон умри дароз мебахшад, ва инчунин муҳим ин аст, ки ҳаётро дӯст доштан ва қадр кардан ё ҳадди ақал таваҷҷӯҳ ба он доштан мебояд. Ҳамаи ин тарзи зиндагӣ, сифат ва миқдори солҳои зиндагиро муайян мекунад.
Ҳама омилҳои маълуми идорашаванда ва идоранашаванда, ки ба ин ё он дараҷа ба давомнокӣ ва сифати зиндагӣ таъсир мерасонанд, метавонанд ба 6 параметри асосӣ, ки фаъолияти биологии инсонро тавсиф мекунанд ва имкониятҳои миқдорӣ, сифатӣ ва дарозумрии онро муайян мекунанд, инҳоянд: генетика, экология, парҳез, режими ҷисмонӣ, режими психологӣ ва одатҳои хубу бад.
Дар биологияи инсон ҳама чиз бо ҳам алоқаманд ва муттаҳид аст. Бо вуҷуди ин, ин параметрҳо на танҳо барои роҳати муаррифӣ, балки инчунин барои он таъкид карда мешаванд, ки ҳар яки онҳо қоидаҳо, тавсияҳо ва имкониятҳои худро доранд, дониш ва риояи онҳо метавонанд умри солимро таъмин кунанд.
Дар Паёми Пешвои миллат қайд гардид, ки аз ҷониби Ҳукумати мамлакат дар соли 2023 қабул гардидани Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ барои давраи то соли 2040 ва Барномаи маҷмӯии давлатии тайёр намудани кадрҳои низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ барои давраи то соли 2030 ба ҳалли мушкилоту масъалаҳои ҷойдошта мусоидат менамояд.
Пешвои миллат дар Паёми навбатиашон қайд намудан, ки дар замони соҳибистиқлолӣ шумораи аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 2 баробар зиёд шуда, аз 5,3 миллион нафар дар соли 1991 то ба 10,2 миллион нафар дар соли 2023расид.
Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки афзоиши табиии аҳолӣ аз ҳисоби зиёд шудани таваллуд ва паст гардидани фавт дар замони соҳибистиқлолӣ ҳар сол ба ҳисоби миёна 2,1 фоизро ташкил медиҳад. Аз ҷумла дар ин давра шумораи фавт ба ҳисоби 1000 нафар аҳолӣ аз 6 нафар дар соли 1991 то 3 нафар дар соли 2023 паст гардидааст. Яъне дар ин давра фавт 2 баробар коҳиш ёфтааст.
Аз ҷониби дигар, дар ин давра дарозумрии миёнаи аҳолӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 70 сол ба 76,3 сол расидааст. Яъне умри миёнаи аҳолии мамлакат дар замони соҳибистиқлолӣ беш аз 6 сол афзоиш пайдо кардааст. Нишондиҳандаҳои мазкур далели равшану возеҳи беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии мардуми кишвар мебошанд.
Хулоса дарозумрӣ вобаста ба омилҳои гуногун ба монанди истеъмол, сифат ва ғизонокии ғизо, оби тозаи ошомиданӣ, ҳавои тоза, фаъолияти ҷисмонӣ, шароитҳои хуб барои зиндагӣ кардан, генетика, мавҷуд будани беморхонаҳои пешрафта ва дараҷаи саводнокию маданияти баланд доштан мебошад.
Мо агар ба давлатҳои камбизоати ҷаҳон назар афканем, исбот мекунем, ки дарозумрии аҳолӣ дар онҳо дида намешавад. Яъне омилҳои таъсиррасони дарозумрӣ дар ин кишварҳо дида намешавад.
Ва баръакс ба давлатҳои тараққикарда ё бой назар афканем, дарозумрии аҳолӣ дар онҳо дида мешавад. Яъне ки шароитҳои хуб барои зиндагӣ кардан, дар он кишварҳо дида мешавад ва омилҳои ками зидди дарозумрӣ доранд умри аҳолӣ аз ҳисоби миёна боло рафтан мегирад.
Воҳидов З.О.-мудири кафедраи фанҳои табиию риёзии Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе